U bečkom MUMOK-u 12. studenog bit će otvorena izložba Gender Check – femininost i maskulinost u istočnoeuropskoj umjetnosti. Na izložbi će biti predstavljeni radovi dvjestotinjak umjetnika iz 24 zemlje Istočne Europe nastali u razdoblju od 1960-ih godina do danas. Među odabranim autorima uvršteno je i 13 hrvatskih umjetnika. Povodom izložbe Kulturpunkt.hr je razgovarao s kustosicom izložbe Bojanom Pejić.
KP: Što je bio poticaj, odnosno otkud ideja za ovakvu izložbu i zašto je fokus interesa usmjeren baš na prostor Istočne Europe?
B. P.: Pre odprilike dve godine Erste fondacija iz Beča pozvala je jedan broj kustosa da predlože projekat koji bi mogao da obeleži dvadesetogodišnjicu pada “gvozdene zavese”. Imala sam sreću da su izabrali moj predlog Gender Check – ženskost i muškost u umetnosti istočne Evrope od 1960-tih do danas. Premda je danas jasno da je pad Berlinskog zida 1989. doveo do krupnih promena u istočnoj i u zapadnoj Evropi, kada mislimo o tim promenama moramo priznati da su one bile mnogo dublje na bivšem “crvenom istoku”: prelaz na demokratski politički sistem, tranzicija ekonomije, uvođenje neo-liberalizma, etabliranje konsumentnog mentaliteta. Isto tako, nacionalističke ideologije, “otkrivanje” religije i etabliranje tradicionalnih vrednosti deo su tih društvenih promena u istočno evropskoj hemisferi.
Moj profesionalni motiv za ovaj projekat je činjenica da umetnost čitavog regiona koji je ubrzo posle Drugog svetskog rata živeo pod znakom “srpa i čekića” do sada nije čitana na feministički način. U većini istočnoevropskih zemalja koleginice i kolege pišu studije i doktorate o nacionalnoj umetnosti koje su zasnovane na feminističkim teorijama pola/roda; od sredine 1990-tih priređene su mnoge izložbe u Poljskoj, Latviji, Litvaniji, Makedoniji ili Rusiji koji se bave rodnom tematikom.
Međutim, do sada ovi projekti nisu bili postavljeni na zajedničku platformu. Moja želja je bila da “naš” materijal pokušamo da postavimo u zajednički kontekst i onda vidimo koje teme su nam zajedničke, a koje nisu. Istina je da je gender (rod) u fokusu interesovanja istočnoevropskih umetnika od sredine 1990-ih. Ono što je možda jedinstveno za ovu izložbu je da se prvi put umetnost od 1960-ih do 1990-ih posmatra sa pozicija feminističkih i queer teorija. Drugim rečima, pokušavamo da iščitamo rodne/polne uloge u umetničkim delima iz socialističkog perioda opremljeni teorijom koja je nastala kasnije. U tom smislu, ova izložba je možda više istoričarsko-umetnički projekat a manje revija umetnika. To nam umetnici možda mogu zameriti, ali ovaj pokušaj su svi istraživači koji su radili na izložbi jako dobro primili. Često su mi pisali, “kako se toga neko nije setio ranije”.
KP: Možete li predstaviti konceptualni okvir izložbe te kako je tekao proces kustoskih odabira za izložbu?
B. P.: Od moga polaznog koncepta, projekat se razvio do neviđenih razmera. To je zasluga ljudi iz Erste fondacije koji su bili otvoreni za sve dobre ideje. Tako smo sastavili listu od 24 koleginica/kolega od kojih je svaki obavio/la istraživanje nacionalnog materija, i to ne samo umetničkih dela već i tekstova koji se bave rodnom tematikom a fokusirani su na vizuelne repezentacije. Poznato je da u socijalističkim zemljama nije postojala feministička umetnička kritika (premda je feministička umetnost postojala, kao u slučaju Sanje Iveković, na primer).
Iz svake od 24 dobili smo vizuelni materijal (verovatno preko 600 radova) od kojih sam ja onda sastavila tkivo koji će biti pokazano na izložbi.
KP: Budući da projekt obuhvaća velik broj zemalja te razmatra dugačko razdoblje prilično intenzivne i pojačane produkcije, koja je nit vodilja prevladavala pri izboru radova?
BP.: Moje rešenje za ovako dugi period a i za veliki broj radova (preko 200) bile su tematske celine. Kada smo dobili materijal od istraživača, jasno je bilo da se slične teme javljaju u mnogim (ako ne i svim) zemljama. Izložba je tako strukturisana u tri dela.
PRVI DEO sačinjavaju radovi koji se bilo na apologetski ili kritički način odnose na društvenu realnost, socijalno (odn. socialističko) okružje. Istorijski, ovde su radovi nastali tokom 1960-tih i 1970-tih i ranih 1980-tih godina uz par izvanrednih primera socijalitičkog realizma iz 1950.
DRUGI DEO obuhvata radove u kojima umetnici/ce ispituju privatne prostore, odnose među polovima, seksualnost itd. Kao i prvi deo, i ovaj drugi sadrži radove nastale u socijalističkom dobu.
TREĆI DEO čine radovi proizvedeni od ranih 90-tih do danas.
Struktura izložbe:
PART ONE: SOCIALIST ICONOSPHERE
I. Women at Work, Men at Work
II. Heroines of Work: Emancipation and Discontent
III. Private Realities, Personal Resistances
IV. Remaking the Past after 1989
PART TWO: NEGOTIATING PERSONAL SPACES
V. ‘Woman’ in Representation: Old Stereotypes vs. Latent Feminism
VI. Woman Artists Appropriate ‘Universal Art’
VII. Politics of Self-Representation
VIII. Heroic Male Subject Reconsidered
IX. Couples, Relationships, Loves
X. Performing Gender/Performing the Self
PART THREE: POST-COMMUNIST GENDERSCAPES
XI. Capital and Gender
XII. Femina: Identity, Spectacle, Masquerade
XIII. The Politicization of the Private
XIV. Beyond Heteronormativity
XV. Nationalism and Critique
KP: Rad na ovakvom projektu zasigurno pruža mogućnost dubljeg uvida u različitosti povijesnih i kulturoloških okolnosti koje uvjetuju likovno-umjetničku produkciju. Možete li napraviti neki tip usporedbe među predstavljenim zemljama? Postoji li nešto što je zajedničko svim prostornim okvirima?
B. P.: Ja sam veoma svesna da svaka od zemalja u “našim” regionima ima specifičnu istoriju, istoriju umetnosti i kulturnu dinamiku. Poznato je (što se danas često zaboravlja) da su umetnici u socijalističkoj Jugoslaviji radili konceptualnu umetnost u istom trenutku kada i njihove zapadne kolege, mogli su da putuju, izlažu vani, a isto tako u Jugoslaviji smo redovno mogli pratiti izložbe zapadne (češće nego istočne umetnosti). Takve vrste sloboda su Istočnoj Nemačkoj ili Albaniji bile nezamislive. U baltičkim zemljama, na primer u Latviji, izložbe su bile cenzurisane i zatvarane skoro do kraja sovjetske dominacije (dakle negde do kraja 1980-tih).
Ono što se čini zajedničko je upravo odnos prema rodnim ulogama, koje su evidentne u mnogim slikama. S jedne strane imate tradicionalnu reprezentaciju “žene” u umetnosti koja varira od idealizacije do groteske, i to nezavisno da li je umetnik muškog ili ženskog roda. S druge strane, nailazite na dekonstrukciju muškog “umetnika/genija” i to u radovima muških autora.
I jedne i druge pristupe nalazite u umetnosti rađenoj u različitim zemljama.
KP: Na koje su se načine odražavale specifične političke okolnosti na bavljenje ovom problematikom?
B. P.: Ako govorimo o političkim okolnostima u socijalističkom periodu, onda treba reći da je homoseksualnost bila trn u oku političkih/komunističkih struktura u svakoj zemlji državnog socializma. Ako se pak misli o post-jugoslovenskim zemljama jasno je da su ratovi na ovim prostorima proizveli re-maskulinizaciju svih država koje su bile u ratnom sukobu.
KP: Koje biste prostore, odnosno umjetničke geografije izdvojili kao osobito opterećene ili usmjerene na gender tematiku?
B. P.: Ovde mislim da treba govoriti o dva istorijska perioda. Kada promišljamo socialistički period, mi danas pokušavamo da u umetničkim radovima (slikama, skulpturama, plakatima, fotografijama, crtežima) prepoznamo rodne/polne odnose. U post-socialističkom periodu, to je lako jer nema umetničke scene koja danas može ovu tematiku zaobići. Tokom 90-ih do danas profilisao se veliki broj feminističkih umetnica ili onih koji se bave queer pozicijama.
Ovakve pozicije su veoma važne ako se zna da su demokratska društva u istočnoj Evropi konzervativna, orijetisana prema familiji, zainteresovana da žene budu majke koje Naciji daju porod. Setite se samo duskusija u hrvatkom parlamentu i komentara “manje pričaj, više rađaj”. Jedan član poljskog parlamenta je, nešto pre nego je u Poljskoj zabranjen abortus 1993., nezvanično izjavio: “Mi ćemo nacionalizovati vaše stomake”.
KP: U kojim se pravcima umjetnost ovih zemalja kreće s obzirom na novu percepciju rodnih uloga i emancipatorne pokušaje spolnih orijentacija?
B. P.: Mene neprestano fascinira način na koji umetnice i umetnici pružaju otpor postojećem konzervativnom stanju i upućuju mu otvorenu kritiku. Nju nalazite i u radovima nastalim na Kosovu, Ukrajini, Jermeniji, naročito u Poljskoj. Oni dekonstruišu tradicionalne uloge ženskosti i muškosti i obaraju vladajuću heteronormativnost.
KP: Možete li napraviti usporedbu u pristupu ovoj problematici između zemlja Zapada i tranzicijskog prostora?
B. P.: Nisam sigurna da danas postoji velika razlika. Činjenica je da rodna/polna tematika bila na Zapadu prisutna od 1970-tih godina, ne znači da “mi, istočnjaci” kasnimo. Mislim da je ovo i pitanje istoričara/ki umetnosti i kustosa/ica koji ovu umetnost prate i interpretiraju. Jedna koleginica iz Estonije iznela je tezu da je savremena estonska umetnost (a ne teorija) uvela pojam gender u estonsku kulturu. Teorija koje pišu moje koleginice i kolege koje žive u istočnom delu Evrope nije još uvek dobro poznata. Možda treba da dodam da mi na istoku Evrope više volimo da se pozivamo i citiramo zapadne teoretičarke nego koleginice is susedne zemlje. Feministička istorija umetnosti je u Poljskoj izuzetna, u Estoniji, Madžarskoj takođe. Ali, koleginice se međusobno ne poznaju, i katalog izložbe Gender Check biće prilika da se “sretnu”. Jako sam ponosna što su eseji u katalogu odlični.
Deo izložbe Gender Check biće i jedan Reader za koga ću odabrati tekstove kolega/inica iz Istočne Evrope. Ova antologija koja će biti objavljena na engleskom jeziku biće, nadam se, prilika da se bolje upoznamo sa teorijskim/feminističkim stavovima nastalim u istočnom delu našeg kontinenta.
